De laatste & de eerste
Najaar 2019 reisde ik vanuit Amsterdam naar Schoonhoven voor het eerste interview in mijn onderzoek in het kader van mijn thesis. Deze scriptie schreef ik in mijn tweede jaar van Challenging Jewellery, de eerste Master van MASieraad aan het Sandberg Instituut (Rietveld Academie). Ik had ervoor gekozen om mijn onderzoek aan het onderwerp filigrein te wijden. Deze eeuwenoude versieringstechniek waarbij dun metaaldraad (filum) en korrels (granum) worden gebruikt, fascineert mij al zo’n jaar of twaalf. De essentie van de techniek is dat er met zo min mogelijk materiaal een zo groot mogelijk oppervlak wordt bewerkt waarbij een interessant visueel effect ontstaat.

Naast granulatie is filigrein een van de oudste en moeilijkste technieken in het edelsmeden. De techniek greep mij voor het eerst toen ik een cursus aan de Vakschool Schoonhoven volgde bij docente Caroline Giel in 2010. Omdat filigreintechniek eindeloze leer- en ontwikkelmogelijkheden herbergt, het praktiseren ervan bewezen weldadig bleek voor mijn persoonlijk welzijn en het eveneens een mysterieuze onder-onderzochte geschiedenis heeft, laat het onderwerp me niet meer los.

Zeeuwse knopen in de familie
Veel mensen in Nederland kennen de Zeeuwse knoop uit familie-erfstukken. Vaak worden die sieraden vanwege het oubollige imago niet erg gewaardeerd. In Nederland was filigrein sinds 1650 een alom vertegenwoordigde industrie. Streeksieraden van filigrein werden onderdeel van de traditionele klederdracht. Alleen al de regio Zeeland had meer dan 87 officieel geregistreerde filigreinpatronen, welke indicatief waren voor iemands afkomst en status. Met het verdwijnen van de traditie om klederdracht in het dagelijks leven te dragen, nam ook de populariteit van filigrein sieraden af. Tel daar het arbeidsintensieve maakproces en onze huidige relatie met tijd bij op en het resultaat is dat de kennis van filigrein in Nederland alsook elders met uitsterven wordt bedreigd.

De laatste Nederlandse filigreinmeester
Cor Kuijf (Schoonhoven, 1945) geeft demonstraties in de museumwerkplaats van het Zilvermuseum Schoonhoven. Daar interviewde ik in 2019 de jeugdig ogende zeventiger. Hij vertelde dat hij de laatste is uit een gezin van zeven broers en een zus, die allen als dertiende generatie in het familiebedrijf werkten. Hij was elf jaar oud toen hij naar het gemeentehuis liep om een briefje te vragen om te mogen werken in plaats van naar school te gaan. Met 67 jaar aan gespecialiseerde kennis van filigrein is Kuijf een levende legende. Nu hij zijn werk aan het afbouwen is en zijn kennis niet op traditionele wijze via familiebanden kan overdragen, zal zijn schat aan kennis verloren gaan. Met geen mogelijkheid haal ik, of een andere goudsmid die zich in filigrein verdiept dit nog in. We moeten onder ogen zien dat de techniek van filigrein in Nederland, en ook daarbuiten, uitsterft.

De staat van filigrein in China en Nederland
Toen we voor onze Master aan het Sandberg Instituut met een groep studenten naar China gingen voor een residency bij San W te Shanghai, greep ik de kans om me verder te verdiepen en te bekwamen in filigrein. Mijns inziens is de kennis en kunde van Chinese filigreinmeesters groter dan die van de Nederlandse. Door middel van interviews met traditionele meesters en hedendaagse makers van Chinees (inleg)filigrein, werd me duidelijk dat filigrein momenteel een opleving doormaakt in China. Ik besloot te onderzoeken hoe dat tot stand was gekomen. Vooral ook omdat China heden ten dage immers een haastige op winst gerichte maatschappij is.

De belangrijkste uitkomst van mijn onderzoek is dat de Chinese overheid de techniek in 2008 als immaterieel cultureel erfgoed aanmerkte en sindsdien samen met het bedrijfsleven structureel en ruimhartig investeert in projecten om filigreinmeesters hun kennis en kunde door te laten geven aan ‘leerlingen’, die al gevorderd zijn in het edelsmeden. Een voorbeeld van zo’n project is The Bridge: de grootste filigrein sculptuur ter wereld. CHJ Jewellery, een high endsieradenmerk, financierde The Bridge en filigreinmeester Yao Yingchun (1948) werkte er vijf jaar lang aan met zijn leerlingen.

Flow
Ook in Nederland zou ik de eeuwenoude techniek van filigrein willen bewaken en bewaren. Vanwege het ambacht, maar ook omdat de techniek bij uitstek gelegenheid biedt in een flow te raken, een mentale staat van zijn waarbij je volledig opgaat in een activiteit en waardoor alle dagelijkse beslommeringen als sneeuw voor de zon verdwijnen en een gevoel van vreugde ontstaat. Het concept flow werd in de jaren zeventig gedefinieerd door de Hongaars-Amerikaanse filosoof Mihály Csíkszentmihályi (1934-2021). Het gevoel van welbevinden in de flow kan worden versterkt als de maker zich verbonden voelt met de makers van eeuwen geleden. Ook het besef de techniek te bewaren voor toekomstige generaties kan voldoening geven. Wat naar mijn idee nodig is in Nederland om filigreintechniek opnieuw te populariseren, is een beweging zoals die zich in de textielwereld heeft afgespeeld: innovatieve hedendaagse ontwerpen die aansluiten op de wensen van de consument.

De eerste Nederlandse filigrein ambassadeur
Om deze beweging op gang te brengen onderneem ik, door mijn medestudenten omgedoopt tot The Filigree Ambassador, sinds de pandemie diverse activiteiten. Een daarvan was overdracht van filigreinkennis via videoverbinding, maar ook het schrijven van dit artikel. De pandemie, die zich tijdens mijn afstuderen op een hoogtepunt bevond, had een grote rol in de strategie die ik bedacht om het immaterieel erfgoed van filigreintechniek veilig te stellen. Het was de combinatie van een hernieuwde interesse in crafts, kunstnijverheid of ambacht in het Nederlands, en de achteruitgang in welzijn van sommige mensen die in isolatie zaten die mij tot het inzicht bracht dat het een de oplossing bood voor het ander. Het weldadige effect van filigrein beoefenen werd daarmee onderdeel van de strategie om dit immaterieel cultureel erfgoed te bewaren. Een artikel waarin dit gegeven is onderbouwd werd gepubliceerd in een Engels online vaktijdschrift: The Journal of Jewellery research* en wordt langzaam maar zeker vormgegeven in de praktijk.

Subsidie voor twee projecten
Het Stimuleringsfonds voor de Creatieve Industrie heeft twee projecten gesubsidieerd, en dat stemt mij hoopvol. Het ene project is een Nederlandse open source website over filigrein: www.thefiligreeembassy.com, dat als doel heeft informatie toegankelijker te maken voor makers, dragers en geïnteresseerden.

Oneindig filigrein
Voor het andere project -aanvullend gefinancierd door Crafts Council Nederland en Crafting Europe- ben ik een samenwerking aangegaan met Ming Design Studio, een in Amsterdam gevestigd industrieel ontwerpduo.

Dit project heet Oneindig Filigrein, we hebben een 3D-geprint gereedschap ontwikkeld dat het maken van een filigreinpatroon vergemakkelijkt. We willen het handwerk behouden terwijl we de drempel om aan de techniek te beginnen willen verlagen. Dat doen we door een ingewikkeld patroon te kiezen, maar het uit één draad te vormen in plaats van uit zes losse onderdelen. Tevens voeren we een schaalvergroting door en laten we zien dat het minder kostbare aluminium een geschikt materiaal is voor filigrein. Daardoor worden er meer toepassingen voor het interieur- en designveld geopenbaard. Het startpunt is filigrein, maar het eindpunt mag best ergens anders uitkomen.

Het gebruik van het gereedschap kan een leuk tijdverdrijf zijn, net zoals punniken of haken dat is voor sommigen. Op deze manier socialiseren we filigreinkennis. Het gereedschap is gepresenteerd op Dutch Design Week in Eindhoven (22 oktober 2022 tot en met 30 oktober 2022) bij New Crafts door Crafts Council en in NULZES bij iAtelier door Crafting Europe. Het gereedschap is voor hobbyisten geschikt om te gebruiken, maar voor professionele edelsmeden biedt het te weinig voordelen. Nu willen we een gereedschap speciaal voor professionele edelsmeden ontwikkelen. Dat kost meer tijd.

Oproep
Heb je ideeën of interesse om bij te dragen aan mijn missie om kennis rond filigrein te bewaren? Wil je er meer over weten of op de hoogte te blijven van toekomstige activiteiten? Wil je je workshops delen of aankondigen? Volg @the_filigree_embassy op Instagram en/of neem contact op met Eva van Kempen, de eerste Nederlandse filigrein ambassadeur: info@evavankempen.com / 06-42271055.

Eva van Kempen

* https://www.journalofjewelleryresearch.org/wp-content/uploads/2021/05/JJR_Vol4.pdf(pagina 92-121)
http://www.thefiligreeembassy.com

NEW CRAFTS Infinity Filigree from Crafts Council Nederland on Vimeo.

Bibliografie
Doornbusch, E. (5 november 2021) Overzicht gastcolumns eerste jubileum 2021. hedendaagsesieraden.nl.

Links
• Wikidata

Donaties
Deze website heeft geen commercieel doel en is op persoonlijk initiatief, onafhankelijk en geheel op vrijwillige basis met minimale middelen tot stand gekomen. Wilt u dat steunen met een gift? Dat kan! U kunt uw bijdrage overmaken naar: NL27 TRIO 0781 5140 02 ten name van E. Doornbusch te Amsterdam onder vermelding van hedendaagse sieraden, ook kunt u doneren via paypal.me/hedendaagsesieraden. Giften zullen worden aangewend voor onderhoud en verbetering van de website.

Duurzaam verwijzen naar deze pagina? Gebruik dan deze link: https://hedendaagsesieraden.nl/2023/03/04/de-laatste-nederlandse-filigreinmeester-de-eerste-nederlandse-filigrein-ambassadeur/