FILIGREIN
Filigrein is een millennia-oude metaal-versieringstechniek. De term is afgeleid van de Latijnse woorden filum (draad) en granum (korrel). De techniek wordt veelal gebruikt voor sieraden. Filigrein is meestal van goud of zilver, gemaakt van getwijnd en gewalst draad, eventueel gecombineerd met kleine metalen bolletjes.
Met een minimum aan materiaal tracht de maker een zo groot mogelijk oppervlak te creëren met een bijzonder visueel effect. De techniek is wel eens beschreven als ‘gevangen lucht’ en filigreinwerk zou het kleinste en fijnste zijn wat menselijke handen kunnen maken.
FILIGREIN IN NEDERLAND
Vanaf 1650 was er in elke Nederlandse stad minimaal één edelsmid die zich had gespecialiseerd in filigrein (Rijksmuseum, 2020). In Schoonhoven werd het een industrie, er waren meerdere familiebedrijven die filigrein maakten. Na de tweede Wereldoorlog waren er maar liefst 250 draadwerkers in Nederland (Kuijf, 2019). Het is mogelijk dat Nederlands filigrein sterk werd beïnvloed door Chinese methoden en dat de introductie van de techniek in Nederland direct of indirect door handel met China tot stand is gekomen (Kempen, van, 2021, p. 103). Vanaf 1650 werden filigrein streeksieraden in Nederland onderdeel van de traditionele klederdracht. Kennis en vakmanschap werden doorgegeven van vader op zoon.
DE LAATSTE NEDERLANDSE FILIGREINMEESTER
Samen met de in Nederland afnemende gewoonte om klederdracht te dragen, nam ook de interesse in filigrein af. De tijdrovende aspecten van de techniek maken mede dat het zijn plek in de Nederlandse samenleving dreigt kwijt te raken. Cor Kuijf, de laatste Nederlandse filigreinmeester die het vak als dertiende generatie erfde, staat op het punt om met pensioen te gaan. Er is geen opvolger die zijn schat aan kennis kan overnemen en doorgeven aan een volgende generatie. Stilzwijgende, oftewel impliciete filigrein-kennis (Engels: ‘tacit’ knowledge), dat is de kennis die alleen te verkrijgen is door veelvuldige herhaling en langdurige ervaring en die moeilijk mondeling is door te geven, staat daarmee op het punt om in Nederland uit te sterven.
BELANG FILIGREIN HUIDIGE SAMENLEVING
Het is belangrijk dat filigrein als techniek behouden blijft omdat het de basis is van het edelsmeden. Filigrein is het kleinst mogelijke en minuscule dat gemaakt kan worden door menselijke handen (Besten, Den, 2011, p. 201). Het verdwijnen van dit vakmanschap zou daarmee de mogelijkheden voor de ontwikkeling van toekomstige (sieraden)ontwerpers en -makers uithollen.
Verder is in dit verband het psychologische concept flow interessant. Het werd in 1990 door de Hongaars-Amerikaanse psycholoog Mihaly Csikszentmihalyi gedefinieerd als 'een sterk gefocuste mentale toestand die bevorderlijk is voor de productiviteit'. Door relatief toegankelijke herhalende processen enerzijds en uitdagende leermogelijkheden en de duidelijke taken met onmiddellijke feedback anderzijds, kan men volledig opgaan in het proces van filigrein maken en een gevoel van flow ervaren.
"Zolang het duurt, kan men alle onaangename aspecten van het leven vergeten" – Mihaly Csikszentmihalyi
De laatste jaren is er een toenemende behoefte om terug te gaan naar het ambacht omwille van de voldoening die dat geeft, veel meer dan de huidige moderne arbeidscultuur waarin steeds meer mensen zich gevangen voelen.
Voortbordurend op deze recente heropleving van interesse in het ambacht, mede aangewakkerd door de wereldwijde lockdowns, bepleit initiatiefnemer van deze website Eva van Kempen dat filigrein veel mogelijkheden herbergt om een staat van flow te bereiken. Het kan de beoefenaar verlichting brengen in tijden van stress en onzekerheid en zelfs een hedendaagse vorm van 'zelfzorg' worden. De meditatieve aspecten kunnen een positief effect hebben op het welbevinden van de makers. Ook het bijdragen aan het behoud van de techniek kan voldoening geven.
INNOVATIE
Wat volgens Van Kempen nodig is om filigrein opnieuw te populariseren in Nederland, is dat het oubollige imago onder handen wordt genomen en wel door middel van innovatie. Dat is nodig op het gebied van de ontwerpen, maar ook op het gebied van de techniek. Maar een eeuwenoude techniek innoveren blijkt zo makkelijk nog niet. Toch is er een aantal makers die verrassend hedendaagse filigrein ontwerpen weten te maken. Met de term 'hedendaags' wordt vooral bedoeld dat het duidelijk in deze tijd is gemaakt en niet lijkt op een eeuwenoud filigrein sieraad. Hieronder een aantal voorbeelden van Nederlandse bodem.
Nederlandse goudsmeden en (sieraden)ontwerpers, kijk vooral op onze Instagram pagina onder #contemporaryfiligree en #conceptualfiligree voor (inter)nationale voorbeelden en laat je inspireren!
Bronnen:
Rijksmuseum (2020) Rammelaar in de vorm van een leeuw, Nicolaas Swalue, 1778https://www.rijksmuseum.nl/nl/collectie/BK-1961-60
Kuijf, C.A. (2019) afkomstig van interview audio met Eva van Kempen op November 12, 2019 in het Nederlands Zilvermuseum te Schoonhoven.
Kempen, van, E. (2021) The Filigree Ambassador: A Strategy to Revive an Intangible Cultural Heritage and A Preliminary New Theory on the Origin of Filigree, Journal of Jewellery Research, Vol. 4, p. 92-121